Arhitektura neoklasicizma

Pariški Pantheon

Arhitektura neoklasicizma (ili arhitektura klasicizma 19. stoljeća) označava pravac u arhitekturi koji je nastao sredinom 18. st, kao dio neoklasicističkog pokreta u umjetnosti, a oslanja se na arhitekturu stare Grčke i Rima (vitruvijanske struje) i raniji klasicizam renesansnog pokreta u Italiji (paladijanizam). Odlikuju ga redukcija detalja kao reakcija na naturalističku ornamentaciju prethodnog Rokoko stila, grandioznost mjerila, simetrija, dramatično korištenje golemih stupova (često kroz punu visinu zgrade), bijele zidne plohe te vrlo čiste i geometrijske forme građevine (kocka, kugla, prizma, valjak, piramida, stožac) kojima se naglašava povratak klasičnom, apstraktnom umu prosvjetiteljstva, koji teži racionalnom, matematičkom poimanju zakona svemira.

Ishodište

"Povratak prirodi" koji propovijeda Rousseau odrazio se u arhitekturi kao obnovljen povrat počecima tj. čistoći anitke - antički detalji kopiraju se arheološkom preciznošću i postavljaju u nove kontekste. Istodobno stvara se novi osjećaj za odnos arhitekture i krajolika (pejzažno slikarstvo, engleski vrt). Formiraju se dva glavna pravca - strogi revolucionarni i slikovit romantični klasicizam.

Jezik internacionalnog neoklasicizma uspostavili su 1740ih učenjaci pri Francuskoj akademiji u Rimu, koji su osvojili Grand Prix kao studenti pariške akademije. Njihovi projekti uključuju festivalske dekoracije u obliku hramova, slavoluka, te kasnije projekte javnih zgrada megalomanskog mjerila s dugim kolonadama, kamenim kupolama te kompleksnim tlocrtima temeljenim na rimskim termama. Ključna figura u odbacivanju bogate ornamentacije kasno-baroknih stilova bio je Giovanni Battista Piranesi koji je, uz mlade arhitekte Francuske akademije, postavio Rim u središte pažnje brojnih arhitekata diljem Europe. Piranesi je manje uspješan u arhitektonskoj praksi, no svojim grafičkim interpretacijama starorimskih spomenika i maštovitim oživljavanjem antičkih ruševina prethodi neoklasicizmu kao pokretu koji će pridati novi značaj građevinama. Piranesi je ujedno bio pobornik teorije da su Etrušćani bili jedini osnivači rimske civilizacije te da su, kao starija kultura od Grka, usavršili slikarstvo, skulpturu i tehnološka umijeća puno prije Grka, što danas znamo da je krivo. 18. stoljeće predstavlja i rođenje arheologije, koja sistematskim istraživanjem arhitekture stare Grčke postepeno ruši predrasude o rimskoj arhitekturi kao superiornom antičkom uzoru. Iskopinama u Pompejima i Herkulaneju, otkriva se kako je grčka umjetnost bila originalni izvor klasičnog stila.

Snažan utjecaj dolazi od francuskih arhitekata Étienne-Louis Boullée-a i Claude Nicolas Ledoux-a. Mnoge Boulléeove grafike prikazuju čistu geometriziranu arhitekturu koja oponaša vječnost svemira (Newtonov kenotaf i Kraljevska biblioteka), dok Ledoux uvodi pojam architecture parlante (arhitektura koja govori), smatrajući da bi građevina svojom pojavnošću odmah trebala promatraču izreći funkciju. Zbog svoje vizije idealnog grada Chauxa, Ledouxa se često navodi kao utopista.

Regionalni razvoj

Le Petit Trianon - manje naglašena istočna fasada, jednostavno artikulirana korintskim pilastrima

Francuska

Ange-Jacques Gabriel 1761. u Versaillesu za Luja XV. projektira Petit Trianon (Mali Trianon), kao protutežu baroknoj viziji dvorskog života - mjesto gdje se kralj sa svojom ljubavnicom povlači u promatranje pastoralnog života obližnje farme. Ova odlično proporcionirana prizma isključivo ravnih linija oblikovanja potpuno odudara od barkone pompoznosti i oslanja se na suptilnost i sudržanost. Ne ulazi u prostor kao dominanta već ga upotpunjava, uklapa se u prostor vrta i na vrlo odmjeren način rješava odnos sa okolnom situacijom, dajući svakom od četiri pročelja zaseban izgled. Unutrašnojst Malog Trianona također pokazuje promišljeno rješenje koje u odnosu na relativno malu veličinu zgrade nudi optimalnu iskoristivost sadržaja. Gabriel također projektira Place de la Concorde, povijesni pariški trg između Champs Élysées-a na zapadu i vrtova Tuileries na istoku, koji će nakon revolucije postati pozornica za čuvena smaknuća giljotinom. Trg također pokazuje odlike novog klasicizma, u njegovoj osi nalazi se crkva La Madelaine, a s lijeve i desne strane na sjeveru dvije su zgrade koje i dalje ostaju među najboljim primjerima arhitekture iz razdoblja Luja XV..

Crkva la Madeleine u Parizu

Francuski "rigorozni" neoklasicizam izrasta iz prosvjetiteljstva. Ovdje racionalizam već u 17. stoljeću prožima Kraljevsku akademiju i Ecole d'Architecture (Blondelovo geslo "Jednostavnost i dobre proporcije"). Takav stil također daje značajan pridonos monumentalizmu Francuske revolucije - pariška crkva La Madeleine (građena između 1763. i 1840., uobličena je kao grčki hram, po modelu Maison Carrée u Nîmesu) i megalomanski Panthéon, koji je prvotno namijenjen kao najveća pariška crkva (Sv. Genoveve, zaštitnice Pariza), dolaskom revolucionarne vlade postaje "Hram Slave" - grobno mjesto francuskih velikana i heroja. Racionalnost i jednostavnost klasične arhitekture u prosvjetiteljstvu smatrani su antitezom nazadnom gotskom stilu.

Engleska

U Engleskoj neoklasicistički pokret predstavlja pokušaj kasnog stjecanja klasičnih ideala renesansne Italije (uzrokom dugotrajne kulturne i religijske izolacije od velikog dijela Europe, napose Rima), kao i potrebu za uspostavljanjem vlastitog stila, slobodnog od barokne neumjerenosti (koji bi popratio konačnu uspostavu ustavne monarhije i protestantizma kao nacionalne ortodoksije). Grof od Burlingtona vraća Williama Kenta iz Italije, te promiču neo-Paladijanski stil, koji je svoje temelje na engleskom tlu dobio još stoljeće ranije, djelima Iniga Jonesa.

Kent dekorira interijere Kensingtonske palače za Georgea II. u tri kontrastna stila, od kojih je soba s kupolom u novo-antičkom stilu - kasetirani strop, golemi jonski pilastri, kipovi u nišama i niski reljefi. Njegovo ključno djelo je Holkham Hall (u Norfolku), u suradnji sa naručiteljem - grofom od Leicestera i grofom Burlingtonom. Funkcija zgrade je hram za slike i skulpture koje grof od Leicestera dovodi iz Italije (inspiracija je Palladijeva neizgrađena Villa Mocenigo). Najimpresivniji dio interijera je kombinacija ulaza i stubišta koja ujedinjuje odlike starih rimskih bazilika, Vitruvijeve dvorane egipatskog tipa, i Paladijeve kružne zavjese stupova u venecijanskom Il Redentore-u. Robert Adam u svojim pohodima Italijom i Dalmacijom (radi crteže u mjerilu ruševina Dioklecijanove palače) proučava stambenu arhitekturu starog Rima, te povratkom u Englesku rekreira veličanstvena unutrašnja uređenja antičkih domova.

Literatura

• A History of Western Architecture, 4th edition David Watkin (Laurence King Publishing, 2005.) - Eighteenth century classicism
• Atlas arhitekture 2 - Povijest graditeljstva od romanike do sadašnjosti; Werner Müller, Gunther Vogel (Golden marketing, Zagreb 2000.)
• Heilbrunn Timeline of Art History © 2000–2012 The Metropolitan Museum of Art